Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı işğal olunan rayonlardan biri də Cəbrayıl rayonu idi. 1993-cü il
avqustun 23-də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş Cəbrayıl rayonu 1 şəhər, 4 qəsəbə və 97
kənddən ibarət idi. İşğal nəticəsində rayona 13,928 milyard ABŞ dolları məbləğində ziyan dəymiş, rayondan
məcburi şəkildə didərgin düşmüş sakinlər respublikanın 58 rayonunun 2000-dək yaşayış məntəqəsində, qaçqın
düşərgələrində, yük vaqonlarında və yataqxanalarda məskunlaşmışdılar. Ərazisi 1050 km2, əhalisi 52 min nəfər
olan Cəbrayıl rayonunda işğal zamanı 72 ümumtəhsil məktəbi, 8 xəstəxana, 132 tarixi abidə, 150 mədəniyyət
ocağı, 100-ə yaxın kənd vəhşicəsinə dağıdılmış və yerlə-yeksan edilmişdir. Bu rayondan Qarabağ müharibəsində
362 nəfər şəhid, 191 nəfər əlil olub. 6 nəfər rayon sakini isə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq
görülmüşdür.
Rayon ərazisi sement, mərmər, mişar daşı və digər qiymətli tikinti materialları ilə zəngindir. Dəmir filizi,
hətta neft yataqlarının olduğu da məlumdur. Aqrar rayon olduğu üçün işğal olunnana qədər əhali əsasən
üzümçülük, heyvandarlıq, taxılçılıq və baramaçılıqla məşğul olurdular. Rayonda 510 çarpayılıq xəstəxanalarda 92
həkim, 432 orta ixtisaslı tibb işçisi, 72 məktəbdə 1660 nəfərdən çox müəllim, 3 musiqi məktəbi, 12 mədəniyyət
evi, 32 klub, 10 mədəni çadır və avtoklub, 78 kitabxana və 1 muzeydə 508 mədəniyyət işçisi çalışırdı. Rayon
Tarix-diyarşünaslıq muzeyində 20 mindən yuxarı eksponat vardı. Rayonda 8 sənaye müəssisəsi, 42 kolxoz,
Kökəltmə birliyi və Quşçuluq fabriki fəaliyyət göstərirdi.
Cəbrayıl rayonu ərazisində olan maddi-mədəni abidələr erməni vandalları tərəfindən ciddi ziyana məruz
qalmışdır. Belə ki, rayonun Dağtumas kəndi yaxınlığında yerləşən “Divlər Sarayı” mağarası, Qalacıq kəndindəki
“Məscid Təpəsi”, “Canqulu” və “Qumtəpə” kurqanları, Diri dağındakı Mazannənə, Mərmər nənə məqbərələri
kimi arxeoloji, Doğtumas kəndindəki “Başıkəsik Gümbəz”, Sirik kəndindəki “Qala”, Diri dağındakı “Qız qalası”,
Xudafərin körpüləri, Çələbilər kəndindəki Məscid kompleksi, rayon mərkəzindəki “Sultan Məcid hamamı”, Şıxlar
kəndindəki “Dairəvi Türbə”, Xubyarlı kəndindəki “Dairəvi” 8 guşəli türbə və məqbərələr, türk qəbiristanlığındakı
türbə və məqbərələrin hər biri işğal zamanı məhv edilmiş və ya dağıntıya məruz qalmışdır.
İlk dəfə  2016 -cı il  Aprel Döyüşləri  zamanı Azərbaycan Ordusunun əks hücumu nəticəsində Cəbrayıl
rayonu ərazisindəki Lələtəpə yüksəkliyi işğaldan azad edilmiş və  Cocuq Mərcanlı  kəndi Azərbaycan Ordusunun
nəzarətinə keçmişdir. Bu şanlı Azərbaycan ordusunun Zəfər səlnaməsinə yazdığı birinci mühüm qələbə idi.
44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Azərbaycan Ordusu 2020-ci il 27 sentyabr tarixində Cəbrayıl
rayonunun  Böyük Mərcanlı  və  Nüzgar  kəndləri, 3 oktybar tarixində  Mehdili ,  Çaxırlı ,  Aşağı
Maralyan ,  Şəybəy  və  Quycaq  kəndləri, 4 oktyabr tarixində Cəbrayıl şəhərini və rayonun 9 kəndini – Karxulu,
Şükürbəyli, Çərəkən, Daşkəsən, Horovlu, Mahmudlu, Cəfərabad, Yuxarı Maralyan və Decal kəndlərini işğaldan
azad etmişdir. Cəbrayıl rayonunun ərazisində aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində ümumilikdə 1 şəhər
( Cəbrayıl ) və 80 kənd işğaldan azad edildi. Bununlada Cəbrayıl rayonu 27 ildən sonra düşmən işğalından azad
edilmişdir. Cəbrayıl rayonun işğaldan azad olunması Azərbaycan Ordusunun  Xocavənd rayonunun  cənub
kəndləri və strateji Hadrut qəsəbəsi istiqmətində hərbi əməliyyatlar keçirməsi üçün geniş imkanlar yaratdı.
2020-ci il noyabrın 16-da – Müzəffər Ali Baş Komandan,  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti   İlham
Əliyev  və xanımı  Mehriban Əliyeva  işğaldan azad olunan Cəbrayıl rayonuna səfər etdi. İlham Əliyev, Cəbrayıl
şəhərində və  Xudafərin körpüsündə   Azərbaycan bayrağını  qaldırdı. Cəbrayıl rayonu ərazisində yerləşən qədim
Xudafərin körpüsünün düşməndən azad edilməsi və Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu körpüdə
Azərbaycan bayrağını ucaltmasının böyük tarixi və siyasi əhəmiyyəti vardır. Çünki xalqımızın mənəviyyatında və
tarixində dərin iz buraxan Xudafərin həm də bir milli qürur məsələsidir.
Azərbaycan Prezidentinin tapşırığı ilə 2020-ci il noyabrın 26-da  “Cəbrayılın azad olunmasına görə”
medalı  təsis edildi. Bu günə qədər Cəbrayıl rayonunun işğaldan azad edilməsi uğrunda aparılmış döyüş
əməliyyatlarında iştirak edərək şəxsi igidlik və şücaət nümayiş etdirmiş Azərbaycan Respublikası Silahlı
Qüvvələrinin 22744 hərbi qulluqçusu “Cəbrayılın azad olunmasına görə” medalı ilə təltif olunmuşdur.
Torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi xalqımızın şərəfli tarixidir. Çünki Vətən müharibəsi zamanı və
ondan sonrakı dövrdə Azərbaycan xalqı tarixinin ən şərəfli anlarını yaşayır. Belə bir qüruru və şərəfi bizə
yaşatdıqları üçün Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev və Azərbaycan ordusu ilə fəxr edirik.
Elburus Məmmədbəyov,
“Azərpambıq ASK” MMC-nin Sabirabad rayon filialının direktoru